Váldologaldallit

Eamiálbmogat ja sin murjenguovlluid dikšun “meahccepárkkas” Alaskas 


Professor Thomas F. Thornton,
University of Alaska Southeast

 

“Glacier Bay muorjjit leat erenoamážat” lea dajaldat mii dávjá gullosta tlingit eamiálbmogiid bealis nuortalulli-Alaska davit guovlluin. Áiggiid čađa leat tlingitálbmoga buoremus murjenbáikkit, nu movt buoremus luossajogat ja lea eará váldoresurssaguovllut, nammaduvvon, eaiggáduššon, dikšojuvvon, gáhttejuvovn ja ávvuduvvon báikin. Dat erenoamáš mikrodálkkádat dilit Glacier Bay guovllus – erenoamážit dat oalle galbma, goike áibmu ja duoddarat maiddai jiehkit leat váikkuhan ja eará šattut eai ilmma, hábmejedje erenoamáš valjjivuođa alla kvalitehtta murjjiid dáfus, mat ledje viidát dovddus ja ollu adnon gávpegálvun Tlingitálbmogis ja ránnjaálbmogiin. Dát lei dehálaš oassin biebmodoalus ja symbolalaš ja vuoiŋŋalaš oassi seremoniijalaš čoagganemiin. 

 

Doalahit “bissevašvuođa” ja šattu dáin árvvusádnon báikkiin, ferte váldit vuhtii vissis dikšunteknihkaid ja hálddašeami go galgá balanseret fálu ja hálu. Go Galcier Bay guovllus lea bivdu ja guolásteapmi rádjejuvvon, de lea goitge murjen jotkošuvvon leat dehálaš communal subsistence doaibma mii čatná dálá Tlingitt olbmuid máttuid ruovttoeatnamiidda doppe mii dál lea álbmotmeahcci ja máilmmiárbebáiki.

Logaldallamis čájehuvvo oasáš A time of Gathering filmmas, mii lea Tlingitálbmoga vuorrasiid birra, geat hupmet giela, ja geat čogget, muittašit ja ávvudit murjjiid ja sin Glacier Bay árbbi, ovttasbuvttaduvvon Hoonah Indian Association:in 1990-logu loahpas. 

Thomas F. Thornton lea biras servodatdiehtti, antropologiija oahppu, ja lea badjel 30 jagi bargan davit Jaskesábi servodagain, arktalaš ja subarkatalaš, ja maiddai Eurasias. Dál lea son US National Academy of Sciences Board on Environmental Change and Society direktevra ja University of Alaska biras ja servodat professor, gos maiddai lea doaibman dekanan, viseprovost ja Alaska Coastal Rainforest Center direktevran. Jagiid 2008-2018 jođihii Oxford University dutkanprográmma Environmental Change and Management, ja gos dál lea gudnedutkin. Son lea almmuhan eambbo go 100 fágaguoibmeárvvoštallon artihkkala ja 7 girjji, ođđasepmosat leat “Herring and People of the North Pacific: Sustaining a Keystone Species (mielčálli Madonna Moss, U Washington Press, 2020) ja “The Routledge Handbook of Indigenous Environmental Knowledge (mieldoaimmaheaddji Shonil Bhagwat, 2021). Son lea dohkkehuvvon miellahttun Tlingit Kaagwaantaan siidii.  

Lubmen lea suvdilis praksis  

Dearvvas ja produktiiva ekovuogádagat eatnamis, čázádagain ja mearraguovlluin leat sámi kultuvrra ja identitehta vuođđu. Go dát ekovuogádagat šaddet deattu vuollái, nu movt nuoskkideapmi, dálkkádatrievdamat ja molsašuvvan eanangeavaheapmi, de dat váikkuha sámi kultuvrii, ja galggašii bissehuvvot. Eamiálbmogiid máhttu bidjá vuođu sámiid oktavuođaide birrasiin. Gullevašvuođa dovdu, birgejupmi, vuoiŋŋalašvuohta, mentála ja fysalaš dearvvasvuohta, ja sosiála čanastagat leat mávssolaš elemeanttat dáin oktavuođain.

Sámi kosmologiijas lea olmmoš oassin luonddus, ii ge eará heakkalaččaid bajábealde. Olbmo bargu lea bisuhit harmoniija ekovuogádaga siskkobealde, iige geahččalit ráđđet luonddu.

Gunn-Britt Retter, Sámiráđi Arktálaš ja birasossodaga hoavda

Oktavuođat ekovuogádagaiguin lea ieš alddis váldoárvu, mii čatná olbmo su birrasii, historjái ja duogážii. Oktavuohta lea maiddái guovttebealat – olmmoš oažžu ovdamuniid luondduláhjiin, mii fas mielddisbuktá ovddasvástádusa bisuhit dássideami ekovuogádagas ja doalahit dearvvaslaš birrasa mii lea vuođđun buot eallimii.

Logaldalli geahčada movt lubmenárbevierut sáhttet doalahit oktavuođaid gaskal olbmuid ja eatnamiid, gaskal dálá, ovddeš ja boahttevaš buolvvaid, giela bokte gaskkustit oktavuođaid, kosmologiija ja jáhkuid, ja movt báikenamaid sáhttá oaidnit ofelažžan kulturárbái ja dan seailluheapmái.

Gunn-Britt Retter lea riegádan ja bajásšaddan mearrasámi guovllus Unjárggas, Várjjatvuonas, Norggas. Sus lea oahpaheaddjioahppu Sámi allaskuvllas, Guovdageainnus ja sus lea masteroahppu guovttegielatvuođas Walesálaš Universitehtas. Jagi 2001 rájes lea Retter bargan Árktalaš birasáššiiguin, álggos Árktalaš ráđi eamiálbmogiid čállingottis (IPS Københámmanis, Dánmárkkus) ja 2005 rájes jođiheaddjin Sámiráđi Árktalaš ja Birasossodagas.

Jođiheaddjin Sámiráđi Árktalaš ja Birasossodagas, lea Retter bargan áššiiguin mat gusket eamiálbmogiidda ja eamiálbmotmáhttui. Áššit leat dálkkádatrievdamat, biologalaš máŋggabealatvuohta, giella, nuoskkideapmi ja luondduriggodagaid hálddašeapmi.

Eana lea min dálkkas

“Eana lea min dálkkas” Gwich’in nissonat ja biologalaš máŋggabealatvuođa dehálašvuohta dearvvašvuhtii ja bures veadjimii.  

Máŋggat eamiálbmotgat Canada davviguovlluin atnet árvvusin daid nanu oktavuođaid gaskal olbmuid dearvvašvuođa ja bures veadjima, ja biologalaš máŋggabealatvuođa. Suodjalanbiologat, dearvvašvuođaáššedovdit ja resurssahálddašeaddjit leat leamaš njoazit dohkkehit eamiálbmogiid máŋggadáfot ja máŋggabealálaš máhtu, erenoamážit eamiálbmot nissonolbmuid máhtu. Dát logaldallan ovdanbuktá dán váilevašvuođa juogadettiin dieđuid vásihusain ja ovttasbargodutkamis gaskal Teetl’it Gwich’in nissoniid (Fort McPherson, NT, Canada) ja Alberta universitehta dutkiid, Canadas.  

Eana, dahje “nan kak” lea rámma man atnit go válddahallat murjjiid ja dálkkasšattuid árvvu dearvvašvuođa ja bures veadjima dáfus olbmuide, bearrašiidda, báikegottiide ja planehtii. Dát dutkan lea čoavdda čujuhit gaskka eamiálbmotnissoniid duođaštuvvon máhtus ja ovddidit stuorit obbalaš ipmárdusa oktavuođain gaskal biologalaš máŋggabealatvuođa ja dearvvašvuođa.  

Brenda L. Parlee lea “ásaiduvvan sisafárrejeaddji” dutki nuortadavvi Ontarios, Canadas. Sus lea B.A. University of Guelph (1995), ja M.E.S. birasoahpuin University of Waterloo (1998). Son lea doavttergráda váldán Manitoba Universitehtas Natural Resources and Environmental Management (NREM) fáttás jagi 2005. Son lea dál professor resursaekonomiija ja birassosiologiija instituhtas eanandoalu,- eallin- ja birasdiehtaga fakultehtas. 

Son lea bargan Davvi-Canadas ja globálalaččat badjel 20 jagi máŋggaid ovttasbargo- ja servodatvuođđuduvvon dutkanprošeavttain čadnon báikegoddevuođđuduvvon goziheapmái, sosioekologalaš rievdamii Mackenzie River Basin guovllus, elliid dearvvašvuhtii, eamiálbmotmáhttui gottiid populašuvnnaid birra, suvdilis resursaovdáneapmái, mo ruvke váikkuhusat čuhcet báikegotti bures veadjimii, biologalaš máŋggabealatvuođa seailluheapmái ja ovttasbargui (ovttashálddašeapmái) Alberta eatnamiid ja resurssaid hárrái.  

Professor Brenda L. Parlee
 

Chief Wanda Pascal lea riegádan ja bajásšaddan Teetl’it Zheh, Canadas, ja lea vuosttaš nissonolmmoš gii
jagi 2016 válljejuvvui oaivámuššan Teetl’it Zheh servodahkii. Son lea maiddái nammaduvvon eamiálbmoga nissoniidráđđái mii ovddasta nissoniid miehtá Canada, ja son lea maiddái eamiálbmogiid
rádjerasttidanlávdegottis.

Chief Wanda lea bajásšaddan sin árbevirolaš guovlluin, bajásgesson Annie ja John Vaneltsi, áhkko- ja áddjáváinniguovtto bokte. Dan áiggis čokkii hirbmat ollu árbevirolaš máhtu man dál fievrreda viidásit
nuoraide ja earáide, sihke daidda geat gullet sin servodahkii ja daidda
geat leat olggobealde.

Su mielas lea hávski duddjot, málestit ja orodit sin árbevirolaš duovdagiin
oktan bearrašiin.

Chief Wanda, 
Chief of the Teetl’it Zheh community